Proces Boloński zapoczątkowany został 19 czerwca 1999 roku. Wtedy to ministrowie odpowiedzialni za szkolnictwo wyższe z 29 krajów Europy podpisali Deklarację Bolońską. Zobowiązali się do utworzenia do 2010 roku wspólnego Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (European Higher Education Area).
Ministrowie edukacji na spotkaniach w Bolonii (1999), Pradze (2001) i Berlinie (2003) określili cele szczegółowe. Zobowiązali się również do koordynacji polityki edukacyjnej, tak aby europejskie systemy szkolnictwa wyższego stały się łatwiej porównywalne oraz były bardziej konkurencyjne i atrakcyjne w skali światowej.
W ciągu czterech lat od podpisania Deklaracji Bolońskiej liczba krajów uczestniczących w Procesie Bolońskim wzrosła z 29 do 40, co również nadaje dodatkowego znaczenia temu Procesowi.
Cele Procesu Bolońskiego
W Deklaracji Bolońskiej (1999) określono następujące cele:
– przyjęcie systemu „czytelnych” i porównywalnych dyplomów;
– wprowadzenie systemu studiów dwustopniowych, opartego na dwóch cyklach kształcenia (licencjat – magister);
– wprowadzenie punktowego systemu zaliczania osiągnięć studentów (ECTS);
– rozwój mobilności studentów i pracowników uczelni;
– rozwój współpracy europejskiej w zakresie zapewnienia jakości kształcenia;
– wzmocnienie wymiaru europejskiego szkolnictwa wyższego.
W Komunikacie Praskim (2001) wprowadzono dodatkowo jeszcze trzy cele:
– rozwój kształcenia przez całe życie (lifelong learning);
– zwiększenie zaangażowania studentów na rzecz realizacji Procesu Bolońskiego;
– promowanie atrakcyjności Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego poza Europą.
W Komunikacie Berlińskim (2003), uznając znaczenie badań jako integralnej części szkolnictwa wyższego, przyjęto dwa cele:
– rozszerzenie systemu studiów o trzeci stopień – studia doktoranckie;
– współpraca Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego z Europejską Przestrzenią Badawczą.
Kraje zaangażowane w Proces Boloński: Albania, Andora, Austria, Belgia – Wspólnota Francuska i Flamandzka Belgii, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Macedonia, Malta, Polska, Portugalia, Rosja, Rumunia, Serbia i Czarnogóra, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, (Lichtenstein), Szwecja, Turcja, Watykan, Węgry, Wielka Brytania, Włochy.
Działania związane z Procesem Bolońskim realizowane są na płaszczyznach:
– współpracy na poziomie rządów państw sygnatariuszy w dziedzinie dostosowania regulacji prawnych w sferze
szkolnictwa wyższego, a także współpracy komisji akredytacyjnych uznawanych przez rządy państw sygnatariuszy;
– działań podejmowanych bezpośrednio przez instytucje szkolnictwa wyższego, w tym konferencje rektorów,
prowadzących do wdrożenia zmian w szkolnictwie wyższym;
– współpracy organizacji studenckich działających w poszczególnych krajach w celu upowszechniania problematyki
związanej z Procesem Bolońskim wśród studentów.
Prowadzenie procesu
Na poziomie międzynarodowym:
– Ministrowie edukacji odpowiedzialni za szkolnictwo wyższe – spotykają się co dwa lata, podejmują strategiczne
decyzje dotyczące realizacji Procesu Bolońskiego, oceniają osiągnięte rezultaty, ustalają priorytety, publikują
dokumenty w formie deklaracji bądź komunikatów.
– Zgodnie z treścią komunikatu konferencji Ministrów w Berlinie ogólne kierowanie Procesem Bolońskim i
przygotowanie następnego spotkania ministrów zostało powierzone grupie zajmującej się kontynuacją prac, tzw.
grupie follow-up, składającej się z przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich Procesu Bolońskiego, Komisji
Europejskiej oraz Rady Europy, EUA, EURASHE, ESIB i UNESCO/CEPES jako członków konsultacyjnych. Grupa ta
zbiera się co najmniej dwa razy do roku.
– Nad przebiegiem prac pomiędzy spotkaniami grupy follow-up czuwa Biuro. W jego skład wchodzi, jako
przewodniczący, przedstawiciel kraju pełniącego prezydencję, zaś wiceprzewodniczącym jest reprezentant kraju
goszczącego kolejną konferencję ministrów. Członkowie Biura to przedstawiciele kraju poprzedniej i następnej
prezydencji w UE, przedstawiciele trzech krajów procesu wybrani w głosowaniu, reprezentant Komisji
Europejskiej oraz jako członkowie konsultacyjni Rada Europy, EUA, EURASHE i ESIB.
– Dodatkowo prace grupy follow-up oraz Biura wspiera Sekretariat, pełniący rolę punktu informacyjnego
i kontaktowego udostępniony przez państwo, będące gospodarzem kolejnej konferencji ministerialnej.
Zaś na poziomie krajowym prowadzeniem procesu zajmują się:
– Ministerstwo Edukacji i Nauki – koordynuje realizację Procesu Bolońskiego, dostosowuje krajowe akty prawne
dotyczące szkolnictwa wyższego do postanowień przyjętych na spotkaniach ministrów oraz kieruje akcją
informacyjną.
Jednostkami i organizacjami działającymi na rzecz Procesu Bolońskiego w Polsce są również:
– Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich,
– Parlament Studentów RP,
– Państwowa Komisja Akredytacyjna,
– Rada Główna Szkolnictwa Wyższego,
– Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej,
– Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji (Narodowa Agencja Programu SOCRATES/ Erasmus)
– Grupa promotorów Procesu Bolońskiego współracuje z MEiN i wspiera uczelnie w realizacji jego.
REALIZACJA PROCESU BOLOŃSKIEGO
Zakres informacji zawartych w dyplomie ulegnie rozszerzeniu dzięki wprowadzeniu suplementu do dyplomu. Suplement ten opracowany został przez ekspertów Komisji Europejskiej, Rady Europy i UNESCO/CEPES i stanowić będzie część dyplomu ukończenia studiów. Informował będzie o poziomie oraz określi nakład pracy studenta wyrażony w punktach ECTS, charakter uzyskanych kwalifikacji (profil akademicki, profil zawodowy) i efekt kształcenia (zakres wiedzy i umiejętności).
Suplement do dyplomu ułatwi obiektywną ocenę kwalifikacji absolwentów przez ich przyszłych pracodawców oraz przebieg kształcenia – zarówno w kraju, jak i za granicą. Struktura suplementu do dyplomu jest regulowana w każdym kraju odpowiednim dokumentem prawnym.
Ze względu na konieczność zapewnienia porównywalności dyplomów, istotnym zadaniem dla każdego kraju uczestniczącego w Procesie Bolońskim jest zdefiniowanie struktury stopni naukowych i tytułów zawodowych.
Z porównywalnością dyplomów związana jest uznawalność wykształcenia.
Ministrowie edukacji podkreślają znaczenie Lizbońskiej Konwencji o Uznawalności (1997), którą Polska ratyfikowała 17 marca 2004 r.
Wprowadzanie studiów dwustopniowych
Przyjęcie w Deklaracji Bolońskiej zalecenia wprowadzenia studiów dwustopniowych dało silny impuls do restrukturyzacji europejskich systemów szkolnictwa wyższego.
Dwustopniowy system studiów oparty jest na dwóch cyklach kształcenia:
– I stopień (licencjat/inżynier);
– II stopień (magister lub równorzędne, np. lekarz).
System ten wpływa na uelastycznienie studiów, umożliwia podjęcie pracy po I cyklu kształcenia i powrót na uczelnię w terminie późniejszym w celu kontynuacji studiów w II cyklu kształcenia. Sprzyja również mobilności studentów zarówno między uczelniami, jak i kierunkami studiów i zwiększa dostęp do szkolnictwa wyższego.
Punktowy system zaliczania osiągnięć studentów (ECTS)
System punktów ECTS (European Credit Transfer System) jest coraz częściej stosowanym w Europie sposobem oceny postępów studenta w zdobywaniu wiedzy. Liczba punktów odzwierciedla nakład pracy studenta wymagany do zaliczenia danego przedmiotu.
Punkty przyporządkowane są wszystkim przedmiotom występującym w planie studiów, które podlegają ocenie. Zaliczenie roku akademickiego wymaga zgromadzenia 60 punktów, a semestru – 30 punktów ECTS. System ten ułatwia także projektowanie indywidualnych ścieżek kształcenia i elastycznych programów studiów.
System ECTS został wprowadzony w 1989 roku w ramach programu Erasmus jako system transferu punktów. Ułatwiał on uznawanie okresów studiów w kraju i za granicą oraz przyczynił się do zwiększenia mobilności studentów w Europie. Obecnie dąży się do wykorzystania systemu ECTS jako systemu akumulacji osiągnięć studenta w różnych okresach studiów, odbywanych w kraju i za granicą.
Zwiększenie mobilności
Rozwój mobilności studentów i pracowników uczelni europejskich jest w znacznej mierze skutkiem realizacji programów wspólnotowych. W skali Europy, w ramach programu Sokrates-Erasmus, ponad 120 000 studentów rocznie realizuje część programu studiów na uczelni zagranicznej. W liczbie tej jest ponad 5400 polskich studentów. Mobilność studentów, według planów Komisji Europejskiej, wzrośnie prawie trzykrotnie po 2006 roku, dzięki znacznie zwiększonemu finansowaniu z budżetu UE. Zwiększenie mobilności powinno łączyć się ze zrównoważeniem liczby studentów wyjeżdżających i przyjeżdżających.
Zapewnianie jakości kształcenia
Głównym atrybutem Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego powinna być wysoka jakość kształcenia. Ministrowie edukacji uczestniczący w Konferencji Berlińskiej przyjęli jako priorytet utworzenie do 2005 roku w każdym z krajów uczestniczących w Procesie Bolońskim systemu zapewniania jakości, który umożliwiałby:
– ocenę wewnętrzną i zewnętrzną programów lub instytucji kształcenia, przy udziale studentów, oraz publikację
wyników oceny,
– akredytację lub certyfikację instytucji szkolnictwa wyższego,
– udział ekspertów zagranicznych w procesach oceny jakości .
W Polsce instytucją powołaną, na mocy ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, do oceny jakości kształcenia oraz akredytacji szkół wyższych jest funkcjonująca od 1 stycznia 2002 r. Państwowa Komisji Akredytacyjna. Jest ona jedynym ustawowym organem działającym na rzecz jakości kształcenia w całym obszarze szkolnictwa wyższego, a poddanie się ocenie Komisji jest obligatoryjne.
Opinie Komisji rodzą skutki prawne w postaci decyzji ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego o cofnięciu lub zawieszeniu uprawnienia do kształcenia na danym kierunku studiów i poziomie kształcenia.
Kształcenie ustawiczne
Na kolejnych konferencjach ministrów w Pradze i Berlinie, podkreślono szczególne znaczenie wdrażania koncepcji uczenia się przez całe życie oraz potrzebę dalszego rozwoju systemu kształcenia ustawicznego. Powinno być ono jednym z zasadniczych elementów Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Zwrócono uwagę na konieczność kształcenia ustawicznego na poziomie wyższym, jako integralnej części działań uczelni. Podkreślono potrzebę wprowadzania ułatwień w zakresie uznawania wcześniejszych okresów nauki i poprawy dostępności tego typu kształcenia dla wszystkich obywateli.
Kształcenie ustawiczne na poziomie wyższym obejmuje najczęściej studia zaoczne i wieczorowe, studia podyplomowe i kursy specjalistyczne. Coraz częściej uczelnie europejskie oferują kursy doskonalenia zawodowego realizowane wspólnie przez uczelnie i firmy zainteresowane szkoleniem swoich pracowników.
Kształcenie i badania, współpraca na poziomie doktoranckim
W Komunikacie Berlińskim potwierdzono konieczność ścisłych powiązań między Europejską Przestrzenią Badawczą a Europejskim Obszarem Szkolnictwa Wyższego w procesie tworzenia Europy Wiedzy. Podkreślono znaczenie badań jako integralnej części szkolnictwa wyższego.
Uznano także za konieczne rozszerzenie dwustopniowego systemu studiów o studia doktoranckie jako trzeci stopień kształcenia. Wezwano do współpracy międzyuczelnianej na tym poziomie oraz większej mobilności podczas studiów doktoranckich i po uzyskaniu doktoratu.
Uczelnia działająca zgodnie z celami Procesu Bolońskiego powinna:
– prowadzić studia, w zależności od przyznanych uprawnień, jednostopniowe (studia zawodowe-licencjat/inżynier),
dwustopniowe (studia zawodowe + uzupełniające studia magisterskie) lub trzystopniowe (III stopień – studia
doktoranckie); student powinien mieć możliwość kontynuowania studiów na stopniu wyższym bezpośrednio po
ukończeniu studiów na stopniu niższym lub po przerwie;
– opracować i wdrożyć wewnętrzny system zapewniania jakości, biorąc pod uwagę m.in. efekty kształcenia;
– stosować system punktowy (ECTS) na wszystkich oferowanych kierunkach i stopniach kształcenia;
– wydawać wszystkim absolwentom suplement do dyplomu;
– promować mobilność studentów i pracowników;
– wzmacniać wymiar europejski kształcenia np. poprzez uczestnictwo w projektach i sieciach programów
wspólnotowych, wprowadzanie części lub pełnych studiów na wybranych kierunkach w często używanych
językach europejskich, wprowadzanie programów studiów realizowanych wspólnie z uczelniami z innych krajów,
wprowadzanie studiów interdyscyplinarnych, oferowanie kształcenia przez całe życie.
Wspólna Deklaracja Europejskich Ministrów Edukacji, zebranych w Bolonii, w dniu 19 czerwca 1999.
Proces europejski, dzięki nadzwyczajnym osiągnięciom z ostatnich kilku lat, staje się, dla Unii Europejskiej i jej obywateli, coraz bardziej konkretną i istotną rzeczywistością. Perspektywy rozszerzenia oraz pogłębiająca się współpraca z innymi państwami Europy nadają tej rzeczywistości jeszcze szerszy wymiar. Tymczasem w szerokich kręgach akademickich, politycznych oraz w opinii publicznej pogłębia się świadomość potrzeby stworzenia bardziej kompletnej i poszerzonej Europy, przede wszystkim poprzez wzmocnienie jej wymiaru intelektualnego, kulturalnego, społecznego, naukowego i technologicznego.
„Europa Wiedzy” jest teraz powszechnie uznawana za niezastąpiony czynnik dla rozwoju społecznego i ludzkiego oraz za niezbędny element konsolidacji i wzbogacania tożsamości europejskiej, dającej obywatelom Europy umiejętności niezbędne do stawienia czoła wyzwaniom nowego tysiąclecia wraz ze świadomością wspólnych wartości oraz przynależności do wspólnej przestrzeni społeczno-kulturalnej.
Znaczenie edukacji oraz współpracy edukacyjnej dla rozwoju i umocnienia stabilnych, pokojowych oraz demokratycznych społeczeństw jest powszechnie uznawane za bardzo ważne, szczególnie w świetle wydarzeń w Europie Południowo-Wschodniej.
Deklaracja z Sorbony z 25 maja 1998, oparta na tych rozważaniach, podkreśliła centralną rolę uniwersytetów w rozwoju europejskiego wymiaru kulturalnego. Podkreśliła też znaczenie stworzenia europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego jako kluczowego kierunku służącego promowaniu mobilności obywateli, możliwości zatrudniania oraz ogólnego rozwoju kontynentu.
Kilkanaście państw europejskich podpisując Deklarację lub wyrażając swoją przychylność, zobowiązało się do osiągnięcia postawionych w niej celów. Kierunek, jaki przyjęło kilkanaście wprowadzonych w życie reform szkolnictwa wyższego w Europie, jest dowodem zaangażowania wielu rządów.
Europejskie instytucje szkolnictwa wyższego, ze swej strony, podjęły wyzwanie i zobowiązały się do pełnienia zasadniczej roli w budowaniu europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego, również w kontekście fundamentalnych zasad, ustalonych w Bologna Magna Carta Universitatum z 1988. Ma to ogromne znaczenie, zważywszy, że niezależność i autonomia uniwersytetów gwarantują, że szkolnictwo wyższe oraz system badań przystosowują się na bieżąco do zmieniających się potrzeb, wymagań społeczeństwa oraz postępu wiedzy naukowej.
Wydarzenia zmierzają w dobrym kierunku i mają znaczący cel. Pełne uzyskanie większej kompatybilności i porównywalności systemów szkolnictwa wyższego wymaga jednak ciągłego podtrzymywania tempa zmian. Wymaga to wsparcia poprzez promowanie konkretnych środków zapewniających wymierne efekty. Spotkanie w dniu 18 czerwca zgromadziło najwyższe autorytety ze wszystkich naszych państw i zaowocowało bardzo pożytecznymi wskazówkami co do dalszych, niezbędnych do podjęcia inicjatyw.
W szczególności należy zwrócić uwagę na konieczność zwiększenia międzynarodowej konkurencyjności europejskiego systemu szkolnictwa wyższego. Witalność i efektywność każdej cywilizacji można mierzyć tym, w jaki sposób jej kultura jest odbierana przez inne kraje. Należy zapewnić równość europejskiego systemu szkolnictwa wyższego stał pod względem atrakcyjności w skali światowej, w odniesieniu do naszych wyjątkowych tradycji kulturowych i naukowych.
Potwierdzając nasze poparcie dla ogólnych zasad ustalonych w Deklaracji Sorbońskiej, angażujemy się w koordynację naszej polityki, zmierzającej do osiągnięcia w krótkim okresie, a w każdym razie najpóźniej do końca pierwszej dekady trzeciego tysiąclecia, poniższych celów, które uważamy za najistotniejsze dla utworzenia europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego oraz dla promowania europejskiego systemu szkolnictwa wyższego na skalę światową:
– Przyjęcie systemu czytelnych i porównywalnych stopni, także poprzez wdrożenie Suplementu do Dyplomu, w celu
promowania możliwości zatrudnienia obywateli Europy oraz międzynarodowej konkurencyjności europejskiego
systemu szkolnictwa wyższego.
– Przyjęcie systemu opartego zasadniczo na dwóch głównych cyklach: niższym – „undergraduate” i wyższym –
„graduate”. Dostęp do drugiego cyklu wymaga pomyślnego ukończenia pierwszego etapu cyklu studiów,
trwającego minimum trzy lata. Stopień nadany po pierwszym cyklu będzie również uznawany na europejskim
rynku pracy jako odpowiedni poziom kwalifikacji. Drugi etap powinien prowadzić do tytułu stopnia „master” i/lub
„doktorate degree” jak to jest w wielu państwach Europy.
– Ustalenie systemu punktów kredytowych, takiego jak ECTS – jako odpowiedniego środka promowania jak
największej mobilności studentów. Punkty mogą być również zdobywane poza szkolnictwem wyższym,
z uwzględnieniem kształcenia przez całe życie, pod warunkiem, że są one uznane przez rekrutujące szkoły wyższe.
– Promocja mobilności poprzez pokonanie przeszkód na drodze do swobodnego przemieszczania się, ze szczególnym
uwzględnieniem:
– studentów – dostęp do możliwości studiów i szkoleń oraz związanych z tym usług;
– nauczycieli, naukowców oraz personelu administracyjnego – uznanie i waloryzacja okresów badań, nauczania
i szkolenia, zrealizowanych w europejskim kontekście bez uszczerbku dla ich praw.
– Promocja współpracy europejskiej w zakresie zapewniania jakości, z uwzględnieniem opracowania
porównywalnych kryteriów i metodologii.
– Promocja niezbędnych europejskich wymiarów szkolnictwa wyższego, szczególnie pod względem rozwoju
zawodowego, współpracy międzyinstytucjonalnej, programów dotyczących mobilności oraz zintegrowanych
programów nauczania, szkolenia i badań.
Niniejszym zobowiązujemy się do osiągnięcia powyższych celów w ramach naszych kompetencji instytucjonalnych oraz biorąc w pełni pod uwagę różnorodność kultur, języków, krajowych systemów szkolnictwa oraz autonomię uniwersytetów, w celu skonsolidowania europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego. W tym celu będziemy prowadzić współpracę międzyrządową wraz z pozarządowymi organizacjami europejskimi kompetentnymi w zakresie szkolnictwa wyższego. Jeszcze raz wyrażamy nadzieję, że uniwersytety odpowiedzą niezwłocznie i pozytywnie na naszą inicjatywę i wniosą znaczący wkład w powodzenie naszego wysiłku.
Przekonani, że utworzenie europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego wymaga stałego wsparcia, nadzoru i dostosowań do nieustannie zmieniających się potrzeb, zdecydowaliśmy spotkać się ponownie za dwa lata, w celu dokonania oceny postępu oraz określenia dalszych etapów działania.
