Jak usprawnić wyższe uczelnie?

Globalny kontekst polskiej nauki

Polskie szkoły wyższe od lat próbują nadrabiać dystans do światowej czołówki. Słabsze miejsca w międzynarodowych rankingach wynikają z kilku przyczyn: chronicznie niedofinansowanego systemu, silnej konkurencji ze strony dynamicznie rosnących ośrodków w Azji oraz rozproszenia zasobów pomiędzy kilkadziesiąt dużych państwowych uczelni. W efekcie żadna z nich nie zdobywa masy krytycznej niezbędnej do prowadzenia badań na najwyższym poziomie i przyciągania największych talentów.

Selektywne finansowanie: idea i kontrowersje

Jednym z najczęściej przywoływanych rozwiązań jest koncentracja pieniędzy tam, gdzie potencjał zwrotu jest największy. Minister Barbara Kudrycka już w 2008 roku proponowała wyróżnienie kilku „wizytówek polskiej nauki”, które – dzięki znacznie większym budżetom – podjęłyby realną rywalizację z czołowymi europejskimi i amerykańskimi uniwersytetami. Koncepcję tę odświeżono w programie „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza” (IDUB), który dofinansowuje od 2019 roku wyselekcjonowaną grupę uczelni.

Taka strategia budzi jednak sprzeciw części środowiska akademickiego. Rektorzy pozostających poza elitarnym gronem obawiają się odpływu kadry i studentów oraz symbolicznego „uszczelnienia” systemu na zasadzie: kto raz wypadnie z gry, później nie ma szans wrócić. Kluczową kwestią staje się więc transparentność kryteriów wyboru i zapewnienie ścieżki awansu dla podmiotów, które systematycznie poprawiają wyniki.

Jak mierzyć doskonałość?

Skuteczny mechanizm selekcji musi uwzględniać co najmniej pięć wymiarów:

1. Jakość publikacji – nie liczba, lecz wpływ mierzony wskaźnikami cytowań w najlepszych czasopismach.

2. Granty międzynarodowe – zdolność przyciągania środków z programów takich jak Horizon Europe czy European Research Council.

3. Współpraca z gospodarką – licencje, patenty, spin‑offy.

4. Umiędzynarodowienie – odsetek zagranicznych studentów i naukowców oraz wspólne programy z renomowanymi partnerami.

5. Wpływ społeczny – projekty wdrażane we współpracy z samorządami, organizacjami pozarządowymi czy szkołami.

Takie wielokryterialne podejście zmniejsza ryzyko faworyzowania pojedynczej specjalności oraz uwzględnia zróżnicowanie misji i profilu poszczególnych uczelni.

Budżet i autonomiczne zarządzanie

Same pieniądze nie wystarczą. Uczelnie potrzebują też elastyczności. Oznacza to większą swobodę w kształtowaniu siatki płac, możliwość przyznawania wysokich start‑up grants dla liderów młodych zespołów oraz prawo do angażowania zewnętrznych menedżerów. Wzorem wielu uniwersytetów zachodnich przy każdej polskiej uczelni badawczej powinna działać rada powiernicza z udziałem reprezentantów biznesu, sektora publicznego i absolwentów. Jej zadaniem nie jest bieżące zarządzanie, lecz pilnowanie ogólnego kierunku rozwoju i ocena realizacji celów strategicznych.

Przyciąganie i zatrzymywanie talentów

Najlepsi badacze wybierają ośrodki, które oferują nie tylko wysokie wynagrodzenie. Kluczowe są:

• przejrzysta ścieżka kariery typu tenure track z jasnymi kamieniami milowymi,

• dostęp do aparatury badawczej i infrastruktury IT na światowym poziomie,

• pakiety relokacyjne i wsparcie dla rodzin,

• administracja działająca w języku angielskim,

• kultura instytucji oparta na otwartości i partnerstwie.

Warto też pomyśleć o programie „profesor wizytujący plus”, w ramach którego zagraniczny uczony otrzymuje budżet nie tylko na siebie, lecz także na mały zespół doktorantów i post‑doców. To zwiększa szansę na trwałe zakorzenienie kompetencji, a nie jedynie kilkumiesięczne wykłady gościnne.

Uczelnia – hub innowacji regionalnej

Uniwersytet badawczy powinien wykraczać poza mury kampusu. Skutecznym rozwiązaniem są living labs, w których miasto, samorząd i uczelnia testują w realnym środowisku rozwiązania z zakresu energetyki, mobilności czy medycyny cyfrowej. Takie projekty przyciągają prywatnych inwestorów, a międzynarodowy charakter badań staje się dodatkową wizytówką lokalnej gospodarki.

Otwartość danych i chmura badawcza

Coraz więcej dyscyplin bazuje na dużych zestawach danych. Niezbędna jest krajowa infrastruktura chmurowa dostępna dla wszystkich zespołów realizujących projekty finansowane ze środków publicznych. Otwarte repozytoria FAIR (Findable, Accessible, Interoperable, Reusable) powinny być obowiązkowym elementem każdego grantu. Tylko w ten sposób można uniknąć marnowania środków na powielanie tych samych eksperymentów i zapewnić globalną widoczność polskich wyników.

Kształcenie a badania: dwie misje, wspólna jakość

Główna obawa związana z koncentracją środków na wybranych uczelniach dotyczy przyszłości tych, które nie znajdą się w gronie „flagowców”. Rezygnacja z badań i habilitacji nie musi jednak oznaczać marginalizacji. Szkoły nastawione na dydaktykę mogą skorzystać z modelu „teaching university”, koncentrując się na kształceniu praktycznym i nowoczesnych technikach nauczania, takich jak problem‑based learning, projekty transdyscyplinarne czy micro‑credentials.

Cyfrowa transformacja dydaktyki

Pandemia pokazała, że hybrydowe formy kształcenia są nie do pominięcia. Konieczne jest więc:

• tworzenie autorskich, interaktywnych kursów online zamiast jedynie transmisji z sali wykładowej,

• analiza danych o postępach studentów (learning analytics) pozwalająca szybko identyfikować braki kompetencji,

• integracja platform uczelnianych z europejskim ekosystemem cyfrowych odznak i certyfikatów.

Monitorowanie postępów i mechanizm „carrots & sticks”

Każdy program wsparcia musi mieć wyraźnie zdefiniowane wskaźniki sukcesu. Proponuje się trzyletnie cykle ewaluacji, a w ich ramach:

• obowiązkowe publikowanie rocznych raportów z realizacji celów,

• publiczne udostępnianie danych w formacie otwartym,

• możliwość obniżenia subwencji o określony procent, jeśli uczelnia rażąco nie realizuje założeń.

Dzięki temu środki publiczne nie stają się dożywotnią rentą, a uczelnie mają realną motywację do stałego podnoszenia jakości.

Harmonogram zmian

• Lata 2025‑2027: rozszerzenie programu IDUB o uczelnie techniczne i artystyczne, rozbudowa pakietów startowych dla młodych liderów.

• Lata 2028‑2032: powiązanie finansowania z kluczowymi specjalizacjami gospodarczymi kraju, wdrożenie kontraktów wieloletnich państwo‑uczelnia.

• Po 2033: stworzenie federacji europejskich uniwersytetów badawczych z polskimi podmiotami w roli równorzędnych liderów konsorcjów.